جشن مهرگان كه برگرفته از آيين مهريسم يا ميتراييسم است، تا زمان ظهور اسلام باشكوه‌ترين جشن ايرانيان بوده است. در دوران ايران باستان هر روز از ماه نام خاصي داشته است و روزي از ماه كه نام ماه و آن روز يكي مي‌شده را جشن مي‌گرفتند و در ماه مهر روز ۱۶ مهر با ماه نامش يكي مي‌شده و به همين مناسبت اين روز را جشن مي‌گرفتند.
در مورد اين روز ديدگاه‌هاي متفاوتي وجود دارد كه از جمله مي‌توان به تولد خورشيد اشاره كرد. در اين روز با تولد خورشيد، ماه از ظلمت بيرون مي‌آيد و نوراني مي‌شود.
در تفكر اساطيري نيز گفته مي‌شود در اين روز فريدون كه مظهر حق و عدالت‌خواهي در ايران باستان بود، بر ضحاك كه مظهر تيرگي و ظلم بود پيروز شد.
طبق بعضي از روايات، اين روز، روز تولد مسيح (ع) نيز است؛ زيرا قبل از اينكه مردم روم مسيحي شوند مهر آيين بوده‌اند. در ايران باستان در سال فقط دو معضل وجود داشته؛ يكي فصل تابستان و ديگري زمستان كه جشن مهرگان آغاز فصل زمستان بوده و نوروز آغاز فصل تابستان بوده است.
اين جشن به مدت شش روز برگزار مي‌شد كه روز نخست جشن ۱۶ مهر و روز پاياني جشن ۲۱ مهر بوده و روز نخست مهرگان عام كه مربوط به طبقه عام مردم خصوصا كشاورزان بوده و روز پاياني مهرگان خاص بوده كه مربوط به خواص و اشراف‌زادگان بوده است.
برداشت محصول در ايران باستان از اواخر تابستان شروع مي‌شد و تا اواسط ماه مهر پايان مي‌يافت و پايان اين برداشت جشن مهرگان بود كه به نوعي جشن شكرگزاري نيز بوده است.
در اين روز كشاورزان قسمتي از محصول خود را براي پادشاه مي‌بردند؛ زيرا پادشاه را نماينده خدا مي‌دانستند و البته به نوعي ماليات خود را پرداخت مي‌كردند و طي اين مدت پادشاهان خزانه خود را از اين طريق پرمي‌كردند.
در اين جشن پادشاه به كساني كه افراد ويژه‌اي بودند و كار خاصي انجام داده بودند لباسهاي گرانقيمت و خاصي مي‌بخشيد كه به اين لباسها تشريف مي‌گفتند،
هرچه هست از قامت ناصاف بي‌اندام است / ور نه تشريف تو بر بالاي كس كوتاه نيست
با توجه به اينكه اين جشن بسيار قديمي‌تر از دوران زرتشت است، زمان زرتشت تغييراتي در رسوم آن داده شد.
در اين روز موبدان جديد وارد جمع موبدان قديم مي‌شدند و به آنها گرز مهر كه در واقع وسيله‌اي براي تشرف به دين زرتشت بود داده مي‌شد.
در حماسه شاهنامه فردوسي نيز رستم نماينده مهر آيين است و اسفنديار نماينده زرتشت است و رويين تن بودن خود را نيز از زرتشت گرفته است.
در اين داستان درواقع عامل اصلي پيروزي رستم بر اسفنديار تير دوسر نبود؛ بلكه انعكاس آفتاب از پوشش صيقلي رستم بر چشم اسفنديار بود و آفتاب يا خورشيد نيز درواقع همان سيمرغ بود كه شيخ شهاب‌الدين سهروردي نيز در كتاب عقل سرخ به اين موضوع اشاره كرده است.
با وجود تفاوت دو آيين ميتراييسم و زرتشتي اما زرتشتيان نيز اين جشن را برگزار مي‌كردند. البته بسياري از نمادهايي كه در دوره مهر آيين خير بود، در دوره زرتشت تبديل به شر شد كه از آن موارد مي‌توان به ديوها و پريان اشاره كرد كه در دوره مهر آيين ديو نشانه خير و پري نشانه شر و فريبكاري بود؛ اما در دوره زرتشتي كاملا برعكس شد.
بايد به پيشينه ادبي دو جشن توجه كرد. نوروز توانست خود را با فرهنگ اسلامي تطبيق دهد؛ اما مهرگان نتوانست.
درباره نوروز گفته مي‌شود روزي است كه حضرت علي (ع) به خلافت رسيد يا مي‌گويند روزي است كه كشتي نوح بر كوه جودي نشست و يا مي‌گويند روزي است كه آدم و حوا همديگر را در عرفات پيدا كردند.
درواقع نوروز داراي پشتوانه ايراني و اسلامي است؛ اما مهرگان تنها پشتوانه ايراني دارد و شايد دليل اصلي فراموش شدن اين جشن همين باشد.
اين جشن در گذشته كاركرد اجتماعي وسيعي داشت؛ زيرا در اين روز مردم با رفتن به نزد پادشاه نوعي مشروعيت به حكومت مي‌دادند و در عين حال ديداري با پادشاه داشتند؛ زيرا در آن دوران مانند امروز وسايل ارتباط جمعي نبود.
در اين روز فاصله طبقاتي ميان شاه و مردم از بين مي‌رفته و شاه به ميان مردم مي‌آمده كه اين از جنبه اجتماعي و سياسي قابل تامل است.
ديگر كاركرد اين جشن صله رحم در آن بوده كه با توجه به وسايل ارتباط جمعي در امروز حتا صله رحم در مورد نوروز نيز كمرنگ شده است.
امروز تنها مي‌توان يادي از اين جشن باستاني كرد؛ زيرا با توجه به از دست رفتن كاركردهاي اصلي اين جشن ديگر ممكن نيست رونق سابق را داشته باشد.
ايرج آقامولايي نيز در اين زمينه گفت: طبق تحقيقات انجام شده تا اواخر دوره صفوي جشن مهرگان در بسياري از نقاط ايران برگزار مي‌شده است.حكومتهايي كه بيشتر ايراني بودند سعي در زنده نگاه داشتن اين جشن داشتند. وي در مورد اين حكومتها اين گونه بيان داشت: از اين حكومتها مي‌توان به آل بويه و آل زيار اشاره كرد و از جمله مرداويج زياري كه در چند جا آتشكده‌اي ايجاد كرد و جشن مهرگان را دوباره احيا كرد.
او گفت: بعد از اسلام بسياري از شاهزادگان ساساني از تيسفون به طرف خراسان رفتند و به همين دليل بيشتر قيامها و شورشها عليه بني اميه و بني عباس در منطقه خراسان اتفاق مي‌افتاد و احياي اين جشن به نوعي مقابله با اعراب بود.
وي در خصوص قدمت اين جشن گفت: اين جشن در تاريخ مهر‌آيين ريشه دارد و از دوره زرتشت بسيار قديمي‌تر است؛ ولي به مرور زمان كم كم از رواج افتاده است كه مهمترين دوره كه در اين مورد نقش داشت، دوره حكومت صفوي بوده است. او در خصوص تاثير آيين مهر بر روي فرهنگ مردم ايران تا به امروز گفت: امروزه بسياري از تزيينات خانه‌ها به صورت خورشيد است؛ از جمله درگچ‌بري‌ها، در محراب مساجد و در ظروف سفالي و غيره نيز نقش خورشيد به چشم مي‌خورد.
وي گفت: آيين مهر بر روي مسيحيت نيز تاثيرات بسيار زيادي داشت؛ از جمله ۱۲ ماه مسيحي كه برگرفته از مهر آيين مي‌باشد. همچنين احمد محمودي مينايي ـ كارشناس ارشد مردم‌شناسي ـ در خصوص آداب و رسوم اين جشن گفت: در اين جشن به مانند نوروز سفره هفت سين مي‌انداختند و به مانند نوروز مراسم ديد و بازديد برگزار مي‌شد.
وي در ادامه گفت: در اين جشن پادشاهان بر خلاف عرف جامعه در انظار عمومي پايكوبي مي‌كردند و به اين ترتيب بسيار به مردم نزديك مي‌شدند و در عين حال جشن براي مردم جنبه تفريحي نيز داشت؛ زيرا به همراه شاه به جشن و پايكوبي مي‌پرداختند.
روز مهر و ماه مهر و جشن فرخ مهرگان
مهر بفزای ای نگار مهر چهره مهربان
مهربانی کن به جشن مهرگان و روز مهر
مهربانی کن به روز مهر و جشن مهرگان
همچنین بخونید: انشا درمورد ماه مهر